#ElPerúQueQueremos

Tsunki

Publicado: 2020-12-14

Yumi yutuk nankankamtai, nupan takaschau asan, wake mesemar nekapmiajai. Kanusa ajapentrin wiankin jakeakun timiajai: tsunkiya, amesha nekas pujakmeka yainkata; shir senchi waitajai junisa pujusan. Pujumainchau nekapeajai, ajasha atsurtawai. Aparsha ikurmakji tikich nuwajai weak, nukursha jak tepawai; umaintinchauwaitjai, tusan, uu uuttsan, entsa iisan chichamiajai.

Jea jean, yurumak uwemun nijakan juki ejen, tsetseara ta asan yapajmaman, jiin ishichik anamsanak kanutakmiajai. Karanam shuar esaram, chamir, intashi mukusan, esarman awaku, itipkari kiñarpatin tura shanankiasmau tseken tarutamiayi. Shirmach, shir shirmach, wampis uruk imtin aiña nuninchau wajas turutmiayi: miña apar chichartak, irarsata nuwa tsakar pujus waitiawai, takauwaiti, ajancha arauwaiti, atashnasha ayurnaiti takai miñajai.

Turuteakai wika yakit tusan aneartajkaman, aneartajkaman jamiajai, nunitai chichartak turutmiayi: wika entsaya shuaraitjai, Tsunkiyaitjai. Tusan wajátakmiayi, nunik turutmiayi: aminka wi uchich asan wainkamiajme Entsa Kampurma ai. Atum iiña atashri juwakrum yujarmin, wi eameaku wun wari waketkichu asamtai epetmiarme. Nui wainkamiajme, tuma asan miña apar iisa ikuta turuteakai shir aneasan minijai, ashamrukaipa.

Turuteakai chichaktajkaman, chichaktajkaman ayatek emearua iman nekepmiajai. Wika shir aneasan irarsattsan tarijme, kaim, umain tura pataim aiñancha ashi wainkattsan wakerajai turasha yamaikika iwaintukaipa, timiayi. Kaya chichamainkait, muchitmainkait, nunin nekapmiajai. Kashin yumi shir nukap yutuktatui, nuniakaisha ashamtsuk wetá. Amiña nuku kai ajaríña nui, kanu jinkataiñam iñuam iistá; nui namaka wearan, naekjai jinkan ikurkitajme.

Kashi tsawaran, yumi chi chi chi jain, kanaitu jusanak wemiajai. Nunitai miña nukur wajau chichartak, yumi imania juisha tui weam, turutmiayi, wari weram amajtimiayi. Takai, chichakun, aparu ausattsan weajai, tam iirsata, timayi; atsumajai kuita suruschatpish, janchin sumarmaktasan atsumajai. Miña nukurka jaka wajas iiru wajamiayi: ¡chua!, apasha urukamtai yamaisha kuitnasha amastaj ta, wari esai, tusa, wishis iiras, chi, kame takumka wetá, timiayi. Kuráyaitkun kanu atian wemiajai wiankin, yaitamtaik wiankin, wiankin.

Aja jintiya nuinka, yumi entá yuta nuke antumiayi. Ashamayatkun iñúa iismiajai, nutikajkaman neak netaun jutakmiajai. Namak samek wearmau chat jikmiajai, enentairka pétmiayi. Nutikan ayanmán iiyai, ajapen wainchi najaanar, tentee tentee jamiayi. Wika warikmasan jearui waketkimiajai, turan, namakan jukin nukurun turam, tuiña itam, timiayi. ¡Achá! Ayatek namak wearmau netaun wainkajai, timiajai.

Nui nankamsan yamaika shuar tsunkijainka chichauwajai. Tuké kuitamriñayi. Wiankin waakun waittaisha, kanurun shitattrusmatai shir wekaiñajai. Wika Kanús juruktí, timiajai, turasha nuku waitkastatme, pataim aiña waittsartatui tura wi amiña jukimun nekawarka miña patarnasha waikmain aiñawai, tusa, ayatek irarsatjame tuke turuteawai.

Ajanam weakmesha, nukujainsha tura kaimjainsha weepa, amek wekasata. Pataimijai wekakminka wantintukchattajme, turutmiayi.

Tusa ashi jintinruamiayi. Yaunchuk uruk kanusia shuaran tura nuwan tsunki jukiñait nuna ashi; yaunchuk uuncha uruk matsamájakarukit, uruk tsunkin katsekkauk aiña.

Wika junisan Tsunkin tsanirman pujajai. Entsasha, niña nunkencha jurukmiayi tikichkia, turan pataincha ashi wainkamiajai, tuin yujá nunasha tura waita nuna wainiaksha uruk yaimiawak nunasha ashi. Ninka miña patarnaka irareatsui, turasha tuké kuitamea nunaka nékajai.

                                                      Tsunki

En el momento que arribé a casa, dejé la yuca que lavé. Como había llegado con mucho frío, me cambié de ropa y calentándome un poquito con la candela me quedé dormida. En mi sueño, una persona alta, tez clara, cabellera larga y negra, vestida con su itip brilloso y de colores, vino de inmediato. Era hermoso, nada parecido a un wampis de Kanús, y me dijo: mi padre me encargó visitar a una señorita que cultiva la chacra y cría gallinas mientras sufre demasiado.

Mencionándome eso, yo quería recordar, quería recordar; viéndome así él me dijo: yo soy hombre del agua, un Tsunki. Luego se levantó y agregó: te conocí cuando era joven en Entsa Kampuram. Ustedes andaban recogiendo nuestras gallinas, yo había ido a mitayar y por demorarme terminé encerrado. Ahí te vi, por eso cuando mi padre me dijo anda verla, vengo con mucha alegría, no me tengas miedo.

Después de oírlo, quería hablar, quería hablar; pero me sentía enmudecida. Yo vengo con mucha alegría a visitarte, también quiero conocer a tu familia, pero por ahora no hagas que me vean. ¿Acaso una piedra puede hablar y moverse? Así me sentía. Mañana va a llover mucho, si eso ocurre anda sin miedo. En la chacra de tu tía, donde se amarra la canoa, mete tu mato; allí dejaré una tira de pescados.

Al día siguiente, mientras llovía chi chi chi, agarré el remo y me fui. Mi madre que estaba por ahí me preguntó: ¿a dónde vas en plena lluvia? Me voy a conversar con mi padre, me pidió que vaya a verlo, a lo mejor me va a dar dinero, necesito para comprarme ropa. Y mi madre se quedó estática y mirándome: ¡vaya!, ¿por qué tu padre ahora quiere darte dinero, qué le mordió?, dijo sonriente. Temblorosa desaté la canoa y me fui remando, remando despacio, despacio.

Cuando llegué al puerto de la chacra solo se oían las gotas de la lluvia cayendo en el río. Metí la mano y tomé una soga que estaba colgada. Era una tira de pescado fresco y aún vivos, chat lo saqué y mi corazón latió aceleradamente. Me voltee, vi cómo se formaba un remolino enl medo del río. Regresé de prisa a casa y le entregué a mi madre quien me preguntó de dónde lo había traído. No lo sé, simplemente encontré una tira de pescados, le respondí.

Desde entonces converso con Tsunki. Siempre me cuida. Y cuando sufro remando para surcar el río, él empuja mi canoa. Yo quería que me lleve consigo, pero advierte que mi madre y mi familia pueden sufrir mucho y, cuando se enteren que él me llevó, a mi familia también le pueden fastidiar. Si vas a la chacra, ve siempre sola. Si andas con tu familia no voy a aparecer. Diciendo eso me enseñó cada detalle de cómo raptaron los tsunki a mujeres y hombres de Kanús, cómo vivían los antiguos wampis y cómo deshonraron a los tsunki.

De esta manera vivo enamorada del Tsunki. Solo una vez me llevó al mundo del agua. Yo conozco todo, incluso por dónde andan y también cómo ayudan a los que más sufren. Él no visita a mi familia, pero sé que los cuida.
---
Fuente: Revista Canto General


Escrito por

Dina Ananco

Awajun y wampis de Amazonas. Traductora e intérprete de la lengua wampis y bachiller en Literatura por la UNMSM.


Publicado en

Escribiendo la Amazonía

La Amazonía nos cuenta grandes historias y ¿qué se cuenta de ella...?